Felicific calculus

Felicific calculus (rachunek szczęśliwości) – teoretyczny algorytm ludzkiego działania zdefiniowany przez Jeremy'ego Benthama stanowiący podstawę jego koncepcji antropologicznej. Algorytm ten opisuje ludzkie działanie jako dążenie do przyjemności i unikanie przykrości. Ta ogólna zasada została przez Benthama sprecyzowana przez zdefiniowanie wielu rodzajów przyjemności, do których człowiek dąży i przykrości, których unika oraz opis przykładowych sytuacji, w których dokonuje się wybór między poszczególnymi rodzajami przyjemności. Szczególnym problemem poruszonym przez Benthama była sytuacja wymiany przykrości za przyjemność jak np. praca w tym ujęciu jest taką wymianą polegającą na zamianie gotowości do znoszenia przykrości (pracy) na przyjemności wynikające z możliwości wykorzystania zapłaty.

Koncepcja Benthama została poddana surowej krytyce przez Marksa i jego następców, niemieckich pionierów socjologii, a także przez amerykańskich pragmatystów. Za jego podstawowy mankament uznano niezdolność do wyjaśnienia konkretnych ludzkich zachowań w złożonych historycznych sytuacjach. Rzeczywiście „pomiar szczęśliwości” zakładał dość uproszczoną koncepcję ludzkiej natury, by wyjaśnić psycho-społeczne okoliczności ludzkich czynów z zachowaniem ich niepowtarzalnego charakteru. Jednakże nie była to metoda zupełnie ahistoryczna, choć zakładała sprowadzenie nieskończonej złożoności występującej w realnych okolicznościach ludzkiego działania, do prostego binarnego układu odnajdowanego w wielu różnych sytuacjach. Proces redukcji polegał na sprowadzaniu bardzo złożonych uzasadnień działań do dążenia ku jednej z wielu rodzajów przyjemności lub unikania jednej z wielu rodzajów przykrości. Kategoryzacja tych dwóch wartości była na tyle złożona by ogarnąć (upraszczająco) uzasadnienia działania, odwołujące się do wielu różnych hierarchii wartości: etycznych, estetycznych, sensualnych, materialnych.

Bibliografia

• Wiktor Werner, Historyczność kultury. W poszukiwaniu myślowego fundamentu współczesnej historiografii, Poznań 2009.
• Wiktor Werner, Homo laborans – wolna jednostka czy wytwór historii? Jeden z metodologicznych problemów badania zachowań „człowieka pracującego”, [w:] Magdalena Piorunek [red.] Człowiek w kontekście pracy. Teoria – empiria – praktyka, Poznań 2009, ss. 10–30.
• Richard G. Lyons, Schooling, work satisfaction and productivity. Examination of Jeremy Bentham, Work, Nr. 11 (1998), ss. 137–141.
• André Lapidus, Nathalie Sigot, Individual utility in a context of asymmetric sensitivity to pleasure and pain: an interpretation of Bentham’s felicific calculus, Euro. J. History of Economic Thought 7(1) 2000, ss. 45–78.